Badhuizen en knabbelvisjes

Over bezoeken aan verschillende Turkse badhuizen en een kuuroord waar knabbelvisjes zieke huid wegeten, heilzaam voor mensen met huidziekten als proriasis.

Dit verhaal is een verslag van een reis door Noord Turkije in 1991. Gepubliceerd in de Volkskrant (Traject) in juni 1994.

De eerste ervaring is teleurstellend. Na een dag door Istanbul slenteren verlang ik naar de vochtige hitte in een grote ruimte waarin dunne stralen avondzon binnendringen door de uitsparingen in de koepel, naar de soms hardhandige aanrakingen van de masseur en de ontspanning die geleidelijk aan bezit van je neemt. De driehonderd jaar oude Cagaloglu Hamam, vlakbij de Aya Sofia in het oude centrum, is volgens de reisgids een van de mooiste badhuizen van Turkije. Wandvullende tekeningen waarop de lome aristocratie uit vervlogen tijden zich met haar zwarte dienaren het verblijf in een grote dampige ruimte laat welgevallen, lokken je een gangetje in, naar de ingang van het 'real Turkish bath'. Een folder toont het royaal met marmer beklede interieur en wijst er in hoofdletters op dat King Edward john VIII, Kaiser Wilhelm, Franz Liszt en Florence Nightingale je reeds zijn voorgegaan: 'They have all been here for a royal (and inexpensive) experience'. De toevoeging 'inexpensive' blijkt niet meer actueel. Hoewel ik voor de zekerheid extra geld bij me heb gestoken heb, kan ik de massage op mijn buik schrijven. En hoewel de mannenafdeling van het badhuis volgens de folder om tien uur 's avonds sluit, is er om zeven uur al bijna geen mens meer te bekennen. De marmeren plaat in het midden van de hete ruimte is afgekoeld. Tien minuten later neemt een groep schoonmakers met waterslangen en grote volken schuurmiddel bezit van de ruimte. Exit Cagaloglu Hamam.

Tijdens het reizen door Turkije is een bezoek aan een badhuis een verademing. De bezoeker ontspant zich in de vochtige hitte, wordt gekneed door de masseur, laat alle vuil samen met het overvloedige water van zich af stromen en komt er, als het goed is, herboren weer uit. De meeste badhuizen hebben een vaste indeling. Bij de ingang is een kleedruimte waar na afloop kan worden uitgerust met glaasjes thee en soms een waterpijp. Vervolgens is er een kleine koele ruimte en daarna een grote hete ruimte, vaak een koepelvorrnig gewelf, met middenin een stenen plaat waar mien op kan gaan liggen. De hitte is nèt draaglijk. Rondom zijn verhogingen tegen de muur om op te zitten en waar de bezoeker met een plastic bakje water kan scheppen uit de bakken met warm en koud water. Hier zeep je je in en spoel je je af. Soms zijn er nog aangrenzende ruimtes met wisselende temperaturen, voor de mensen die nog meer warmte of juist een mildere temperatuur verkiezen.
De grotere badhuizen kennen gescheiden gedeeltes voor mannen en vrouwen. De kleinere zijn afwisselend voor mannen en voor vrouwen geopend. Vooral voor vrouwen is het badhuis de ontmoetingsplaats bij uitstek. Het is een vast ritueel dat een bruid voor haar huwelijk met vrouwelijke familieleden en vriendinnen een badhuis bezoekt en er met water, zeep en veel plezier de tijd van 'ongebondenheid' afsluit.

Na een bootreis van twee dagen over de Zwarte Zee bereik ik Trabzon, een oude havenplaats in het noordoosten van Turkije. Met twee mannen die ik op de boot heb leren kennen, ga ik op zoek naar de Iskender Pasja Hamam, het oudste badhuis van Trabzon. In een reisgids werd ik enige jaren geleden gewaarschuwd dat menig toerist in het ziekenhuis moest bijkomen van een massage. Toen ik vervolgens bij de VVV in Bursa naar de rnassagepraktijken informeerde, verzekerde men dat zoiets in die plaats niet meer voorkwam. Een paar jaar eerder was inderdaad een Fransman na een massage in het ziekenhuis beland. Nadat de VVV erop had gewezen dat niet alle toeristen even goed bestand zijn tegen een hardhandige massage, beloofde het badhuis voortaan voorzichtiger te zijn. Dat was in Bursa, waar het badhuis een van de toeristische attracties is. In de meeste badhuizen zijn ze echter geen toeristen gewend.
We worden opgevangen door de man die later onze masseur blijkt en die ons eerst rondleidt voordat wij tot een verblijf besluiten. Het badhuis is klein en eenvoudig; de intimiteit weegt echter op tegen het imposante karakter van de grotere badhuizen. In de ontspanningsruimte liggen matrassen op een verhoging tegen de witte muren. Omkleedruimtes ontbreken. We verwisselen onze kleren voor lendendoeken en worden door zware houten deuren geleid naar een bescheiden ruimte met een kleine koepel. Middenin ligt een stenen plaat waar we precies met zijn drieën op passen. Al snel loopt het zweet met straaltjes over ons heen.
Het herinnert mij aan een badhuis in Erzurum dat ik vorig jaar met vijf andere mannen bezocht. Ook dat was een klein badhuis in een oude buurt. De oude masseur werd het masseren van de zes stramme mannenlijven bijkans te machtig. De pauzes tussen het masseren werden steeds langer. Toen hij mij als een van de laatsten op de warme plaat had ingezeept, leek het alsof hij niet terug zou keren. De hitte werd onaangenaam.
In de pauzes bleek de masseur in de ontspanningsruimte gestrekt te gaan om vervolgens, met zijn benen in koud water, met cola en kopjes thee bijgebracht te worden, waarna hij zich steeds krommer naar de hete ruimte sleepte. Aan het eind van elke massage perste hij er een krachttoer uit: terwijl het slachtoffer op zijn buik lag, trok hij linkerarm en rechterbeen omhoog totdat het lichaam driekwart cirkel beschreef. Dan plantte bij zijn knie tot drie maal toe met zijn hele gewicht op de schouders, zodat alle lucht uit de longen werd geperst. Dit werd herhaald met rechterarm en linkerbeen in cirkelvormige stand.

Het komt er tijdens een massage op aan om kalm en ontspannen te blijven, ondanks de onzekerheid over wat er gaat komen. Ook nu weer: zal de masseur met een snelle beweging mijn arm half uit de kom trekken, mijn nek kraken of op me gaan lopen? Hij beperkt zich echter tot een krachtig, doch geweldloos kneden van armen en benen, borst, buik en rug. Het had steviger gemogen. Nadat hij niet een ruw washandje tijdens de wasbeurt alle dode cellen in rolletjes heeft verzameld en tot drie maal toe mijn haren heeft gewassen, wordt de behandeling afgerond met een massage van gezicht, hoofdhuid, slapen en nek, zodat uiteindelijk geen plekje ongekneed en ongewassen het badhuis verlaat.

Vanuit Trabzon doorkruist de bus het hooggebergte aan de zuidkant van de Zwarte zee. We rijden door een diep rivierdal langs steile groene hellingen, waartegen witte minaretten fel afsteken, passeren een hoge pas en zien het landschap plotseling droger en ruiger worden. Drooggevallen rivieren trekken brede sporen door de veelkleurige rotsformaties. Uiteindelijk dalen we af naar Erzin¸an, waar de gevolgen van een recente aardbeving nog duidelijk zichtbaar zijn.
De reis gaat verder in westelijke richting langs bergruggen, door ravijnen en weidse dalen richting Sivas, een vriendelijk stadje midden in Anatolië, het uitgestrekte hoogland van Aziatisch Turkije. Het beschikt over vele badhuizen, waaronder een zeer grote uit de elfde eeuw, de Kur¸unlu Hamam. Bij binnenkomst bemoeilijken damp en hitte mijn ademhaling. Groene en grijze uitslag in de koepel en aan de hoge muren geven de hete ruimte de gratie van een wijze grijsaard. Bundels zonlicht vallen door de vierkante gaten in de koepel en smoren in de waterdamp.
De masseur lijkt hier geboren. hoofd, buik, benen, schouders en armen hebben dezelfde massieve ronde vormen als de ruimte. Zijn buik hangt als een dikke ballon tussen borst en bekken. Borst, bovenarmen en schouders zijn overwoekerd met kleine zwarte krulletjes. Deze man moet iedere worstelpartij met gemak kunnen winnen. Spier voor spier kneedt hij mijn armen en benen. Terwijl ik op mijn buik lig, duwt hij met zijn volle gewicht zijn duim en wijsvinger aan weerszijden langs mijn ruggegraat, daarbij geleidelijk alle lucht uit mijn longen persend. Als ik op mijn rug lig, legt hij om de beurt mijn linker- en rechterarm over mijn borst en drukt daar flink op, zodat schouders en borstkas wat losser komen te zitten. Tijdens het wassen slaat hij op mijn rug en trekt hij aan alle tien mijn vingers, terwijl hij ze met twee van zijn worstvingers omknelt. Als ik na afloop echter aan mijn buurman vraag of dit een stevige massage was, antwoordt hij dat ik daar om had moeten vragen als ik dat gewild had. Ik heb mijn kans laten liggen.

Ten zuiden van Sivas moet zich het doel van de reis bevinden: een warme bron waar visjes je huid schoon eten en wonden genezen. Als ik bij de VVV van Sivas naar de. bron informeer, blijkt het om een echt kuuroord te gaan, niet vier baden, een hotel en een camping. Het ligt in de buurt van Kangal, een dorpje zo'n honderd kilometer ten zuiden van Sivas. Vreemd genoeg is het niet op de kaart aangegeven . Het kuuroord is vooral heilzaam voor mensen met huidaandoeningen: psoriasispatiënten komen er van heinde en ver op af. Ook mensen met schurft, eczeem, schimmels, ongeneeslijke wonden en andere huidaandoeningen laten hier hun zieke huid wegeten. Ik kan er gerust naar toe: het is volkomen veilig. De visjes slikken blijkbaar alles meteen door, het water zal wel geen ziektekiemen geleiden.

Vanuit Kangal neem ik een minibus naar het kuuroord. Als we door de glooiende heuvels met uitgestrekte graanvelden rijden, groeit mijn verbazing: niemand van de dicht opeengepakte passagiers krabt zich of geeft anderszins blijk van enig ongemak. Een sterk staaltje collectieve zelfbeheersing of louter het gevolg van ruimtegebrek? Ook begin ik me zorgen te maken: ik heb psoriasis, noch schimmels, noch open wonden, dus het is de vraag of de visjes in mij geïnteresseerd zullen zijn. De gedachte om open wonden te creëren dringt zich op, maar dat kan ook nog ter plekke. Er is altijd wel een muurtje of iets te vinden.

Na een half uur komen we bij een vallei waarin het kuuroord als een groene oase ligt verscholen tussen gele rotsen. Tussen de bomen zijn vier witte platte gebouwen, enkele kleine gebouwtjes en verderop een groot hotel te zien. Een arts die aan het kuuroord is verbonden vertelt dat de plaatselijke herders reeds eeuwen geleden wisten dat hun dieren sneller van hun verwondingen genazen als zij ze in de bron onderdompelden. Zo'n honderd jaar geleden kwamen ze op het idee om ook zelf hun wonden en huidaandoeningen door de. visjes te laten wegeten. De genezende kracht van de visjes raakte bekend. Vijftien jaar geleden werden de baden en het hotel gebouwd. Sinds enige tijd wordt gedacht aan uitbreiding. De visjes blijken vreemd genoeg alleen in dit water te kunnen leven. Het heeft wellicht met de temperatuur (37° Celsius) en de mineralenverhouding te maken - dat is niet precies bekend. De arts toont gegevens over de mineralensamenstelling van het water en vertelt over het succes bij onder andere psoriasispatiënten. Hier kun je van de ziekte af komen door je drie jaar achter elkaar drie weken tussen de visjes te begeven, en dit gedurende acht uur per dag. De zieke huid wordt helemaal weggegeten en vervangen door een nieuwe. Drie jaar de hele vakantie in een klein zwembadje aan je laten knabbelen door visjes, voorwaar geen geringe opgave.

Aangezien Turken zulke dingen niet vaak in hun eentje doen, is ook de familie tijdens de kuur aan een verblijf in dit afgelegen oord gebonden. Ook zij kunnen zich tussen de visjes begeven: zowel voor mannen als voor vrouwen is er een bad voor gezonde en voor mensen. Vandaar vier baden. Zo hebben de gezonde mensen er toch nog iets te doen. De groepen rouleren per dagdeel. Het ene bad bevat namelijk meer visjes, in het andere is de mineralenverhouding beter. Wie 's middags in het gezonde-mannenbad gaat, zit in water waarin die ochtend nog de zieke vrouwen gezeten kunnen hebben. Ook de arts verzekert mij dat er voor gezonde mensen geen risico's kleven aan een verblijf tussen de visjes.

De meeste visjes zitten in het zieke-vrouwenbad, waar ik vanzelfsprekend niet in mag. De zieke mannen zitten in het bad met de minste visjes. Overal staan mannen in het water, een troosteloos gezicht. Drie Nederlands sprekende jongetje zijn kaalgeschoren. Ook hun hoofdhuid is door de psoriasis aangetast en zo kunnen de visjes er beter bij. Een Nederlands sprekende man zegt in Nederland diverse specialisten te zijn afgegaan voor enkele wonden zijn schouderbladen die maar niet wilden genezen. Niets hielp. Hier lijkt het voorzichtig beter te gaan. Hij windt zich er over op dat het ziekenfonds alle specialistische hulp betaalt, maar een bezoek aan dit kuuroord weigert te vergoeden. In het gezonde bad is het minder druk en is de sfeer bepaald gezelliger. Dit bad is in tegenstelling tot het zieke-mannenbad niet overdekt. En, niet onbelangrijk, hier zitten meer visjes. De visjes blijken hun voorkeuren te hebben: bij de een verdringen ze zich bij de lekkerste plekjes, bij de ander geen vis te bekennen. Mij moeten ze al geroken hebben toen ik aan de rand van het bad naar een plekje tussen de mannenlijven zocht. Eenmaal staand in het loom-makende warme water voel ik onmiddellijk gekriebel. Vooral mijn voeten moeten het ontgelden. Mijn voeten! Ik kan maar net de aandrang weerstaan het bad direct te verlaten. Visjes die het op mijn buik gemunt hebben moet ik verjagen - te gevoelig. Langzaam raak ik gewend aan het gekriebel.

Er zijn drie soorten visjes: bijtvisjes, stootvisjes en graasvisjes. De bijtvisjes hebben al snel een ontdekking gedaan: op mijn rechterhand bevindt zich een minuscuul bloedkorstje. Dankzij de vraatzucht van de visjes is er spoedig sprake van een open wondje. Vervolgens komt er nog slechts af en toe een stootvisje langs, een solist die met een gerichte stoot een stukje van de wond af bijt. Ondertussen trekken graasvisjes individueel baantjes langs armen en benen en knabbelen daarbij de huid schoon. Zolang ze mijn buik niet gaan begrazen is dit best. De stootvisjes kunnen soms venijnig bijten, net als de bijtvisjes die zich gezamenlijk agressief op de wonden storten. Dat doen ze opnieuw nadat ik op advies van mijn buurman mijn schouder heb ondergedompeld. Daar zit namelijk een kleine schram, een lekkernij waar ze al een tijdje op hebben zitten wachten. Ondertussen zorgen Duits- of Engelssprekende Turken voor de gezelligheid. Ze informeren waar ik ben geweest en vertellen waarom vrouw of kind bier een kuur moet ondergaan. Met de kinderen doe ik wie het langst onder water kan blijven, waarbij de vissen mijn neusgaten schooneten en mijn lippen en oogleden tientallen kleine zoentjes krijgen. Na twee uur hou ik het voor gezien. Ik kan weer helemaal schoon en zonder wonden mijn reis vervolgen.

In de theetuin van het kuuroord ontmoet ik een zestienjarig Turks meisje uit Den Haag, dat hier met haar moeder voor de tweede keer haar zomervakantie doorbrengt. Zij had over haar hele lichaam ernstige psoriasisverschijnselen, maar haar huid is nu weer gaaf. Voor de definitieve genezing moet ze ook het volgend jaar nog terugkomen. Een verblijf in het kuuroord duurt lang, maar het is een zegen om van de jeuk af te zijn en en gezonde huid te hebben.

Nog steeds geheel vrij van jeuk en huiduitslag krijg ik een week later in Istanbul de laatste kans op een echt stevige massage. De Cemberlitas Hamam, het badhuis waar de VVV de toeristen naar toe stuurt, is net als de Cagaloglu Hamam een groot badhuis met aparte gedeelten voor mannen en vrouwen. Als er al Turken aanwezig zijn, vormen ze een onopvallende minderheid tussen alle Duitse, Zweedse, Italiaanse en Nederlandse lijven. Cemberlitas heeft iets van een fabriek. Op de grote marmeren plaat in het midden worden voortdurend twee, drie of vier lijven bewerkt. Masseurs en nieuwe gasten lopen in en uit. Masseurs voeren trage jongenslijven naar de koude ruimte en keren weer met ze terug. Uitgeruste masseurs zoeken nieuwe lijven.
Als ik aan de beurt ben vraag ik om een 'hard massage'. Na mij te hebben ingezeept, zet de masseur meteen flink aan. Kneden is knijpen geworden, met de hele hand. Mijn kuiten doen heftig pijn - deze delen van mijn lichaam zijn het meest verkrampt. Verder valt de massage goed te doorstaan, totdat hij mijn linker bovenarm vastpakt, met zijn hand geheel omsluit en krachtig knijpend langs mijn arm naar beneden gaat. Al het bloed verzamelt zich in mijn onderarm, mijn hand, in mijn vingertoppen, die lijken te exploderen. Ook de rechterarm moet er aan geloven. Direct erna maakt zich een ongekende ontspanning meester van mijn armen. Hij legt mij op mijn buik, masseert benen, wervelkolom, rug en schouders en gaat bovenop mij staan. Een paar keer zet bij met een been goed kracht op mijn schouders en mijn rug. Als ik mijn adem weer terugheb, is het tijd voor de grondige wasbeurt in de koude ruimte. Tussen het inzepen, afspoelen en haren wassen door, trekt hij nog eens flink aan mijn armen en benen, om ze vervolgens met een snelle ruk hard naar zich toe te trekken. Hij slaat op mijn rug, masseert gezicht en hoofdhuid en trekt aan mijn oren.
En eindelijk wordt, als laatste massagehandeling, mijn nek gekraakt: even schudt hij mijn hoofd heen en weer en geeft het een snelle plotselinge draai naar links, even later gevolgd door een naar rechts. Ik hoor en voel mijn wervels kraken, maar zoals gewoonlijk blijft alles op zijn plaats. Als ik die nacht laat naar bed ga, heb ik nog steeds te veel energie om de slaap te kunnen vatten.

© Ben Vroom, juni 1994

Meer info over
visjes kuuroord
(balikli kaplica):

Engelstalige info

Overzicht
infopagina's

Tip bij het zoeken
in Google:
zoek naar
'balikli kaplica',
'kangal',
'kangal fish'